فرهنگ ایثار و شهادت و شاخصه های آن

مقدمات باید گفت عنصر  مبارزه  با ظلم  و تجاوز  در تمام  جوامع و فرهنگ  ها امری  مقدس و ضروری است  و یکی از عناصر  مهم  در حفظ حیات  حقیقی  بشریت است  که انسان در طول تاریخ به آن محتاج بوده، لیکن در برهه هایی  از زمان و دلایل  شرایطی  خاص، این فرهنگ ظهور،  بروز و تجلی بیشتری داشته است. هر زمان  که ظالم  یا متجاوزی قد علم کرده  است، مردانی  غیور با اراده ای  پولادین و با فداکاری و از خود گذشتگی  در مقابلشان ایستاده  و با ظلم  و تجاوز مبارزه کرده اند، حال  یا  در راه هدف  والای خود کشته  شده اند و یا به فتح  پیروزی رسیده  و ظلم  و متجاوز را  سر جای خود نشانده اند.مصادیق، حقیقی چنین مبارزاتی در تاریخ ملل مختلف  با هر کیش  و آئینی فراوان یافت می شود کا بعضی از نمونه های آن  حتی در قصه ها ، داستان ها  و اشعار سینه  به سینه  نقل شده است. اما در دین  مبین اسلام  و به ویژه در مکتب  تشیع به دلیل  ویژگی های  خاص  در آن تأکید  و بر حفظ حیات معنوی  و عزت مسلمین  در خصوص مبارزه  با ظلم، تجاوز و فسادو... سفارشات  و تأکیدات  مهمی شده است، لذا  در این بخش  مبانی  و شاخص های فرهنگ  ایثار و شهادت  بررسی می شود.
مفهوم شهید  و شهادت
واژه شهید  به معنای شاهد،  گواه و کشته شده در راه خدا آمده است. شهید  از ریشه  شهد در لغت عرب با مشتقات  متعدد در اصل معنی  حاضر بودن در یک محل (نقطه مقابل غایب بودن) است. همچنین  به  معنی کسی که چیزی  را با چشم خود دیده  و کسی که آنچه را  دیده بیان می کند  آمده است.  در قرآن کریم  45 مرتبه  به معنای حضور در یک محل، گواهی  و علم به چیزی، اقرار و اعتراف،  مشاهده و دیدار، به دست آمدن و حاصل شدن چیزی  و آماده به خدمت  بودن آمده است.(میمنه،1385، ص8)
شهید دارای خلقیات،  خصایص و ویژگی  هایی است  که شایستگی کشته شدن  در راه خداوند را پیدا  می کند و آثار  این خلقیات  در جامعه تأثیر گذاشته  و ماندگار خواهد بود، و اگر افراد  جامعه  خصوصیات  رفتاری  ایشان را الگو  قرار دهند، به سعادت خواهند رسید؛ و این «الگوی  رفتاری و اخلاقی» مفهومی  از فرهنگ شهادت را می رساند.
تعریف فرهنگ شهادت
تعاریف متعددی از فرهنگ شهادت آورده شده است. فرهنگ شهادت عبارت است  از «مجموعه آگاهی ها، باورها،  آداب و اعتقادات و اعمالی  که موجب وصل  انسان  به عالی ترین  و والاترین  درج?  کمال،  یعنی مرگ  آگاهانه  در راه خدا می گردد.»  هر گونه آثار باق مانده از شهدا درباره  شهادت و شهید، سیره، روش و پیام شهیدان  و بالاخره تربت پاک  و مقدس آنان بخشی  از این فرهنگ می باشد؛ فرهنگ شهادت عبارت است از :« تعیین عاشقانه ای که انسان دنیوی  را دز عبور از  حیات مادی به حیات معنوی  لقاءا...می رساند.»(معدنی،22،1378)
در تعریف  فرهنگ شهادت می توان سه نگاه داشت : قبل از شهادت ، حین شهادت و بعداز شهادت می توان برا ساس آن مقاطع و ویژگی های آن  و زمان مورد نظر، تعریف  ارائه داد . می توان  این مقاطع را جدا  دید یا اینکه به هم پیوسته ، همچنین  می توان یک مقطع را مبنا قرار داد و یا اینکه به عوامل  و مواردی پرداخت  که منتج به شهادت می شود، شهادت  نیز محصولی است که باید معرفی گردد و شهدا معرف آن فرهنگ اند.فرهنگ شهادت مجموعه آثار ، اصول و معارفی است که معرف و برآمده از حیات معنوی شهیدان راه خدا، و مبین سیر? عملی آنهاست .
در فرهنگ شهادت شهید و شهادت و پیام شهید مطرح است؛ حضرت امام حسین (ع)  به عنوان الگوی شهید و و شهادت و حضرت زینب (س) پیام رسالت شهادت می باشد. در بحث فرهنگ شهادت نیز، فرهنگ مادی (وجهه فیزیکی همانند تربیت و  مقبره شهید، وسایل و آثار به جای مانده  و موز? شهدا) و فرهنگ معنوی (باورها،ارزش ها و اعتقادات) مطرح است.بنابراین، فرهنگ شهادت عبارت است از «سیر?  شهدا،  نحو? تاثیر سیره شهدا و اثرگذاری آن در جامعه»
تعریف نهایی: فرهنگ شهادت عبارت است از «آثار باقی مانده از شهید، اعم از غیره مادی (معنوی) مثل باورها، اعتقادات، خلقیتات ، رفتارها و اهداف و دیگر وجوه معنوی و الهی شهید که الهام گرفته از قرآن و معصومین(ع) می باشد و آثار مادی آن که عبارتند از تربت پاک شهید، وسایل شخصی، اسامی خیابان ها، مراسم مربوط به شهید، آثار مکتوب و کلاً  هر آن چیزی که قابل مشاهده  و لمس بوده  و یادآور  شهید باشد.»
مصادیق شهید
یکی از راه های رسیدن  به فیض عظیم شهادت  شرکت  در جبهه های  نبرد حق علیه باطل  و کشته شدن  در راه خداست. اما این باب همیشه  در برابر جویندگان  حق و حقیقت  مفتوح نیست و زمینه  جهاد  و نبرد  با باطل  همیشه مهیا نیست. بنابراین  می توان  اینطور  نتیجه گرفت  که شهادت هدف نیست  بلکه وسیله ای برای رسیدن  به آن راه های  دیگری غیر از کشته شدن در جبهه نیز وجود دارد  که اجر و ثوابی  همپایه  شهادت برای انسان  در پی دارد.  از جمله مصادیق شهادت  می توان  به موارد زیر  اشاره نمود:
1.         طالب علم :  رسول خدا می فرماید : «هر کس  با عالمی دیدار کند  مانند این است  که با من دیدار نموده است و هر کس با عالمی مصافحه نماید  مانند این است که با من مصافحه نموده و هر کس  با عالمی همنشینی نماید مانند این است که با من همنشینی نموده و  هر کس در دنیا با من همنشینی  کند  روز قیامت با او همنشینی می کنم.هر گاه  مرگ  صاحب علم  در حال  فرا گرفتن  علم فرا رسد با شهادت از دنیا  می رود.»
2.         دارنده طهارت:  در دین اسلام مساله  طهارت بسیار حائز اهمیت  است. حضر رسول خدا صل الله  علیه واله  است  که فرمودند: «هر کس با طهارت(وضو)  شب را بگذراند و در همان  شب از دنیا  برود  شهید از دنیا رفته است.»
3.         غریب :  کسی که برای رضای خدا سختی ها و مشقات  غربت را تحمل کند اگر از دنیا برود شهید از دنیا رفته است. پیامبر اکرم(ص)  فرموده اند : «کسی که غریب از دنیا برود  شهید است.»
4.         طالب روزی حلال  : کسب و کار حلال  و روزی  جستن از راهی  که مورد رضایت خداوند است اجر و ثوابی  همپایه شهادت دارد.پیامبر اکرم(ص)  فرموده اند : هر کس  در راه کسب روزی  حلال  برای خانواده اش تلاش  کند مانند  مجاهد در راه خدا است  و هر کس  دنیا را  از راه  حلال  و یا عفت  طلب کند  در درجه خداست.(میمنه، 1383،ص25)
کارکردهای مختلف  فرهنگ شهادت
«فرهنگ شهادت»  از لحاظ زمانی، مکانی، مناسبت ها، فردی، جمعی و... می تواد آثار  و کارکردهای  متفاوت داشته باشد. یکی  از ملموس ترین  نکات این است  که فرهنگ شهادت  در سه دوره  دارای تاثیرات  متفاوتی است.
•           دوران رزم و جنگ
•           دوران پس از جنگ و ماندگاری  همرزمان  و افراد دیگر جامعه که حماسه های  جنگ را مشاهده  کرده اند.
•           دوران پس از مرگ نسل رزم  و جنگ  که نسل های به جای  مانده می توانند با نسل پیشین  ارتباط برقرار کنند.
فرهنگ مادی و معنوی به جای مانده  می توانند با نسل  پیشین  ارتباط برقرار کنند.
در اینجا به برخی از کارکردهای فرهنگ  شهادت در سه دوره مذکور  به شکل متفاوت است اشراه می گردد.
1-         فدا کردن جان برای حفظ ارزش ها : در جوامعی  که احترام و وفاداری  به ارزش ها یک اصل محسوب  شده و برای  جامعه اهمیت دارد در صورت به خطر افتادن ارزش ها یی که مهم هستند  در مقاطعی  از تاریخ  افراد جان خویش را کمتر از ارزشها می پندارند و حاضر می شوند جهت بقاء و حیات جامعه  و ارزش های آن  جان خویش را فدا کنند. در باور شیعه  و مسلمانان دین، میهن  از جمله مهمترین  و مقدس ترین ارزش هاست لذا زمانی که چنین  ارزش هایی دچار خطر شده و مورد تعرض قرار گیرند افرادی حاضرند  جان خویش را با توسل به سلاح شهادت  در راه نجات دین،  ناموس و میهن فدا نمایند.زیرا  که «حب الوطن حس الایمان» ، و مردم با ایمان نمی توانند شاهد تطاول بیگانه  به سرزمین  خویش بوده  و آسوده بنشینند.گرچه با شهادت  بهترین و مومن ترین  مردان خدا کشته می شوند، کسانی  که می توانستند منشاء  آثار خیر  و برکت برای جامعه باشند و این قسمت به عنوان  یک آسیب  برای جامعه  به شمار می رود اما از سوئی  دیگر با مرگ خودشان  به جامعه تداوم  و ثبات  و حیات دوباره  بخشیده اند و در جهت  دفاع از ارزش ها جان   خویش را فدا کرده اند.
2-         عزت نفس بخشیدن به  افراد جامعه .برای مردمی که مورد تجاوز  و تحقیر قرار گرفته اند  عامل تجاوز و تحقیر  نیز هیچ یک از معیارهای انسانی ، اخلاقی،  دینی و عرفانی را مراعات نمی کند و تنها  سلاح مبارزه  در دست اهل جبهه حق شهادت است. به عبارت دیگر شهادت  در مراحلی از تاریخ تامین کننده  عزت برای یک ملت است.امام راحل(ره)  نیز در این زمینه این گونه  می فرمایند: «اسلام  که این پیروزی را حاصل کرده،  شهادت است که این پیروزی را حاصل کرده، شهادت هم حفظ اسلام است،  از اول اسلام با شهادت  پیش برده،  حالا هم که می بینید  جوان های ما شهادت می خواهند... این حس بود که  ما را پیش برد،  این حس شهادت بود، جلو آمدن  برای اسلام  و شهادت بود که ما را به پیروزی رساند.»(امام خمینی ص20)
3-         ایجاد هویت و هدف مشترک  در میان افراد یک جامعه: مولفه های  شهادت یعنی  گام برداشتن  در راه خدا  و مرگ داوطلبانه  در موقع لزوم،  هویت و هدفی مشترک  را برای افراد  جامعه ایجاد می نماید و می تواند  الگو و راهکار عملی   برای نسل ها و ملل در تحت  ظلم  و ستم باشد.
4-         عامل همبستگی تجتماعی : عاشورا،  عزاداری، نوحه خوانی،  امام حسین (ع) و... مفاهیمی  هستند  که موجب همبستگی  شعیان  در طول تاریخ حیاتش به شمار می رود و یک انگیزه قوی جهت  همدلی، اتحاد  و اتفاق  در تاریخ  مبارزات شیعه شده است و فرهنگ شهادت  یکی از عوامل  مهم همبستگی  اجتماعی محسوب می شود.(معدنی،1378،ص28)
5-         ایجاد روحیه  ظلم ستیزی  و عدالت  طلبی  در جامعه  و احساس  خطر صاحبان  سلطه  و ظالمان  و مخالفان  عدالت  و قسط  تا زمانی  که مشغل  شهادت در  جامعه فروزان است. رهبر انقلاب  نیز به خوبی  به این مسئله واقف بودند : «اسلام  در کشور ما می رفت  تا به تباهی کشیده  شود،  که با خون شهیدان ملت ما  حیات خود را باز یافت.»(امام خمینی،ص82)
6-         عامل استقلال  و حفظ تمامیت  ارضی  کشور در مقابل  اجانب و بیگانگان«آمریکا از این وحدت  کلمه  و از اینکه ملت  ما به اینجا رسیده است که جوان ها ی غیور  کفن پوش شده اند،  شهادت می خواهند،  از این وحشت دارد.»(امام خمینی،ص82)
7-         عامل  ایجاد شور  و نشاط  و تحرک برای ملتی  که به انزوا کشیده شده است . می کوشند  یکی از آرزوهای سید جمال  الدین  اسد آبادی  این بود  که یک نفر بیاید  و روحیه پرخاشگری  نسبت به  استعمار را در  مشرق زمین  و به ویژه  مسلمانان ایجاد  نماید.( معدنی، 1378،ص34)
ویژگی های شهادت
با توججه به مطالب فوق  می توان به برخی از ویژگی های  شهید و شهادت اشاره کرد:
1-         الگو بودن شهید
2-         پرورش آگاهی : شهادت  یک عامل  آگاهانه  و از سر اختیار است. جامعه ای  که می خواهد شهید پرور باشد و از مزایای آن بهره مند شود لزوماً بایستی  افرادی آگاه  و بصیر داشته  باشد و زمینه ای  دانستن  را همیشه  برای مردم هموار نگه دارد.
3-         وحدت آفرینی : وجود فرهنگ شهادت در یک جامعه ،  از این وضعیت حکایت می کند  که مردم آن جامعه دارای  اهداف و آرمان های  مشترکی هستند  که حاضرند برای آن جان خود را نثار کنند.
4-         نماد تعهد به سرنوشت انسان : نوعی  بیان احساسات  است  که مورد آن نیز نوعی تعهد است.
فرهنگ  شهادت  و هویت فرهنگی
فرهنگ کلیتی است  که هویت یک جامعه را تشکیل می دهد . حال  اگر بخشی از  این فرهنگ  در تضاد  با بخش های  دیگر باشد  منجر به اصطکاک،نابودی و یا حداقل کم اثر می شود. در بیان  و تشریح  یک فرهنگ  می بایستی  تا آنجا که ممکن است  با بخش های دیگر فرهنگ  تضاد وجود نداشته باشد. واقعیت  این است  که ایران به عنوان یک کشور  با گذشته تاریخی،  مذاهب، اقلیتهای مذهبی، افکار و اندیشه های  گوناگونی دارد که هویت ملی ما را تشکیل می دهد. پیدیده فرهنگ ایثار و شهادت  که بخشی  از این فرهنگ است می بایست در  هماهنگی و توقیت  و احترام دیگر موارد فرهنگ مثل وطن دوستی ، احترام و اندیشه  ها و غیره  هماهنگ باشد  تا بتواند  به بقاء  خود ادامه داده  و تاثیر روز افزون  بر جامعه  داشته باشد. در حقیقت  هویت  فرهنگی یک جامعه  از بخش های گوناگون تشکیل می شود مثل تاریخ، ارزش ها  و مفاخر ملی ، دین و..که  فرهنگ شهادت می بایستی با هماهنگی با بخش های دیگر در جهت تداوم و قوام جامعه حرکت کند .
مفهوم ایثار
ایثار  یعنی نثار، نثار هر چیز اعم از مادی و معنوی به دو شرط:
1.         در عین نیاز؛  در تعریف واژه ایثار در قرآن کریم آمده است :« ویوثرون علی انفسهم  و او کانوا بهم  خصاصه» ایثار می کنند بر نفس هایشان  و لو به آن نیاز داشته باشند.
2.         شرط دوم نیت عمل است. انگیزه عمل فقط و فقط  باید عشق و محبت به خداوند باشد و هیچ انگیزه غیر جذابی در آن نباشد. در سوره مبارکه  دهر آمده است:«ویطعمون الطعام  علی حبه مسکینا و یتیما و اسیرا، انما نطعمکم لوجه ا... لانردیدمنکم جزائا و لاشکورا». به نیازمندان  طعام می دهند  صرفاً  به خاطر خدا  و رضای او و بدون توقع  و درخواست هیچ پاداش یا چشم داشتی از کسی.
لذا به نظر می رسد روح انسان باید از قدرت و عظمت بالایی  برخوردار باشد تا بتواند در عین احتیاج به چیزی و داشتن  عشق و محبت نسبت به آن چیز،آن  را به دیگری ببخشد و هر چقدر این نیاز بیشتر  وآن عشق بزرگتر باشد،  ایثار متعالی تر می شود تا آنکه  خداوند شرط رسیدن به نیکویی را  انفاق دوست  داشتنی ها بیان می کند:«لن  تنالو البر حتی مما تحبون» هرگز به نیکی واقعی رسید مگر  اینکه آنجه را دوست دارید ببخشید.گاهی ایثارگر ممکن است  قمقمه آبش را در عین تشنگی  و یا گرسنگی ببخشد.اندازه  یا قیمت بخشیده  شده  نمی تواند  ارزش ایثار  را معین کند زیرا«الاعمال بالنیات». ارزش عمل  به نیت آن است. هابیل  پروارترین  گوسفندش را به قربانگاه می فرستد، خلیل الله  عزیزترین و یگانه  ترین ثمره حیاتش اسماعیلش را،  پیامبر خاتم (ص)  در آن شب روشن افروز، در آن لیله  المبیت، علی  (ع)  را به منزله جان و نفس اوست، در بستر می خواباند تا مایه  فخر و مباهات  خداوند  بر ملایکه ا... گردد و در جریان مباهله جانش را،  علی(ع) را،  فاطمه(س)  و سید جوانان  اهل بهشت«حسنین) را نثار می کند.(احمدی،1386،49-50)
ایثار یعنی بذل کردن،  دیگری را بر خود برتری دادن و سواد او را بر سواد خود مقدم داشتن،  قوت  لازم و مایحتاج خود  را به دیگری بخشیدن و خود را برای آسایش  دیگران  به رنج افکندن(فیاض،1382). در لغت نامه دهخدا آمده است: ایثار  به معنی برگزیدن،عطا کردن،غرض دیگران را بر غرض خویش مقدم داشتن، دیگری را در رساندن  به منفعت و دفع ضرر بر خود مقدم داشتن و آن نهایت برادری است.ایثار بر از خود گذشتگی انسان های یک جامعه دلالت  می کند و هم ژرفای دینی دارد و هم عطر اجتماعی و هم فرهی انسانی و در اصطلاح دانش و اخلاق دومین شکل  فضیلت«سخا»  می باشد. مراد از سخا آن است  که انسان از آنچه  خود بدان نیاز دارد جوانمردانه بگذرد و آن را به دیگری  که بدان نیازمند است ببخشد و این  گذشتن و بخشیدن  که همانا دیگری را  بر خود برگزیده  است ملکه نفس آدمی گردد.(آقاپور،ص34)
ایثار نمود و نماد  دیگر خواهی آدمیان است و روح همنوع دوستی آنها  را به معرض نمایش می گذارد و گاه تا جایی پیش می رود  که فردی یا حتی جمع کثیری  جان خویش را  در راه دیگری  و دیگران  از دست  می دهند تا کمال و تمام ایثار  و از خودگذشتگی را به جای آورند و این افراد در نگاه  ملت ها  و مردمان  هر جامعه ای به سمبل  فراموش ناشدنی تبدیل  می گردند.
ابعاد ایثار
ایثار می تواند گونه های مختلفی داشته باشد.گاه  با فدا کردن  جان صورت می گیرد گاه با دادن مال، زمانی هم با هزینه کردن اعتبار و آبرو و البته برخی توقات هم می تواند ترکیبی هم از اینها باشد که فرد به طور ارادی و به خاطر یک هدف  و آرمان مقدس و والا ، تصمیم بگیرد  از علایق و داشته های خویش  اغماض نموده و دغدغه ها و دلنگرانی ها  و منافع« غیر» را بر خود مرح  بداند  و در راه  بر طرف ساختن مشکلات فرارئی دیگری  گام بردارد. ایثار به مال و یا ایثار به جان را  دانستیم. در قرآن کریم از جمع هر دو سخن  گفته است  که البته جمع هر دو نور علی نور است. عاشق آن است که چون سودا کند یک جا کند.« الذین آمنو  وهاجروا و جاهدوا فی سبیا الله  باموالهم  و انفسهم  اعظم  درجه عندالله»
ایثار مختص به یک جامعه  و ملت و منحصر به زمان معینی نیست  ودر گستره  تاریخ می توان رگه و ریشه های بسیاری را در آن خصوص جست و یافت، هر چند  ممکن است شدت  و ضعف  قابل توجهی  را پشت سرگذرانده باشد. در تمام جوامع چه سنتی و چه مدرن ،  گونه هایی از ایثار وجود داشته و دارد و  مردمان به اشکال متنوعی را  یاری کرده ا ند . در آموزه های زرتشت، بودا، مزدا و کنفوسیوس و...مکرر از این ارزش سخن رفته است و به مقلوه کمک به دیگری ، همنوع دوستی و خیر خواهی و تاکید  و توجه   زیادی گردیده است و احسان و گذشت و نیکوکاری  از عناصر کلیدی آنها  به شمار می رود. به عبارت  دیگر  در ادیان مسیحیت، یهود  و اسلام، گذشت  و ایثار  از ارزشهای  مهم و اساسی  بر شمرده شده است و محتوای انجیل؛ تورات و قرآن شاهدی بر این داعیه  قلمداد می گردد.
ایثار هم می تواند  ارزشی فردی  به حساب آید و هم در رده  ارزش های  جمعی و اجتماعی  قرار گیرد. وقتی فردی است که یک فرد خاص  به انحای مختلف دیگری را بر خویش مقدم بداند و در رفع نیازهای  او بکوشد. اما زمانی  که میزان قابل  توجهی از افراد  به آن مبادرت می کنند و در راه یک  آرمان  یا هدف  والایی از بذل  جان و آبرو و سایر  داشته های خویش دریغ نمی ورزند، مساله جنبه  عمومی پیدا می کند و در  زمره  ارزش های اجتماعی  جای داده می شود.
ایثار قلمرو جغرافیایی خاصی ندارد.  به عبارت دیگر هم می تواند  در درون قلمرو  و محدوده خاصی  ظهور یابد  و هم در فراتر از مرزها نمودداشته باشد. از حیث  جهان شمول بودن  مقوله ایثار  می توان به فعالیت های گروههایی چون  پزشکان بدون مرز، انجمن  بشر دوستانه  و خیر بین المللی و ...اشاره  کرد که در راستای  مجموعه ای  از آرمان های انسان دوستانه  کلی و جهانی تشکیل شده اند.  یایکی از مواردی  که در این خصوص  می توان ذکر کرد مساعذت های مالی ملت های مختلف در کشورهای جهان در مواقع ضروری همچون بروز حوادث طبیعی می باشد. وقتی سیل،  زلزله و حوادث  مشابه  دیگری  موجب نابودی  جان و مال بسیاری از انسان ها در برخی  از مناطق  جهان می گردد افراد  و گروهها و حتی  دولت های  مختلف به طریق   گوناگون کمک های  قابل توجه  نموده اند  تا بلکه  از رنج  و اندوه  و درد  حادثه  دیدگان  اندکی  بکاهند و این  چیزی  جز  برآیند  احساسات  و عواطف  بشر دوستانه  فردی و جمعی نبوده  است.
در سطح محدودتر  و در داخل یک قلمرو  و جامعه مین  هم ایثار در اشکال  مختلف  تجلی پیدا می کند که افراد  در راه  آرمان  و هدف و ایدئولوژی خاص  و مورد احترام  خویش  هزینه های  مختلفی  صرف می کنند.شهادت و کشته شدن  در راه وطن  و یا  یک عقیده و هدف،  کمال ایثاربه شمار می رود. اما صورت های  متعدد دیگری  ازایثار را می توان  در زندگی  روزمره مردم نظاره نمود که آثار و پیامدهای  اجتماعی زیادی هم بر جای می گذارد.
مصادیق ایثار
مصادیق ایثار علاوه بر کسانی که شهید می شوند و یا جانباز و معلول  و مجروح و مفقود الاثر و اسیر  می گردند معطوف  به مواردی  همچون سرپرستی ایتام ، کمک  به در راه ماندگان،آزاد کردن  اسیرو زندانی، کمک  به خانواده های  بی سرپرست، حمایت  از بیماران صعب العلاج، امداد به مجروحان و مستضعفان  و مستمندان  جامعه  از طریق گوناگون و فعالیت های  انجمن  خیریه  در این زمینه ها می باشد. چه چیزهایی را می توان ایثارکرد؟ ایثارگری در مورد چیزهایی است  که اولاً متعلق به خود ماست و با بخشش از دستمان  می رود.  ثانیاً  برای خودمان  نیز مفید  و مورد نیاز  باشد. ثالثاً  آن را  به کسی که به آن نیاز دارد،  بدون  چشم داشت  عرضه  و اهداء  کنیم. با این تعریف  سه چیز  در زندگی  انسان  ویژگی ایثار را داراست:  اول وقت  یاعمر، دوم مال و سوم  شادمانی و فراغت(احمدی،1384ص76)
ایثار و ماهیت اجتماعی آن
یکی از جنبه های  اساسی و اجتماعی  بودن یک مساله  یا پدیده  و رفتار  و یا ارزش  آن است که جمع کثیری  را متاثر می سازد و به عبارتی تعداد قابل توجهی  از مردم  را تحت  تاثیر  قرار می دهد.اما چه تعداد؟ تعداد افرادی که متاثر می شوند صریحاً قابل تشخیص نیست،ولی  فراوانی  مباحث  طرح شده  در مورد مساله  مورد? نظر در رسانه ها،گفتارها و... شاخص میزان  توجهی  که این مسئله  برانگیخته است و نشانگر  وسعت  و گستردگی آن به شمار می رود.
گاهی دامنه ی یک ارزش چنان  محدود و تنگ است  که صرفاً چند  فرد یا گروه بسیار  کوچک را تحت  شمول خود قرار می دهد،اما برخی ارزش ها هم هستند  که از گستره ی وسیعی برخوردارند و به این خاطر ارزش عمومی قلمداد می گردند  که عده زیادی پای بند   به چنین ارزش هایی هستند.
در جامعه ایران به تأثیر  از اسلام،  ارزش های خاصی برجسته می شوند  و در نتیجه میان بخش  قابل  توجهی از مردم ساری و جاری می گردند.ایثار یکی  از همان ارزش هاست  که پس از پذیرش دین اسلام توسط ایرانیان،  حضوری نسبتاً پررنگ پیدا می کند و به ویژه در دوره انقلاب  اسلامی و جنگ تحمیلی در اشکال مختلف و متعددی تجلی می کند و بهمین خاطر می توان آن را یکی از ارزش های اجتماعی به حساب آورد.به علاوه اینکه هنوز میراث این ارزش والا به صورت های مختلف در جامعه تداعی می گردد وتعداد قابل توجهی شهید(وخانواده های شهدا)، جانباز، ایثارگر و مفقود الاثر در جغرافیای سرزمین  ایران پراکنده وآکنده است و نهادهای رسمی  قابل توجهی  برای رسیدگی به امور آنها فعالیت می کنند.(آقاپور،1384،ص36)
ارزش های اجتماعی مدل های  کلی رفتار، احکام جمعی و هنجارهای  کرداری را مورد پذیرش عمومی و خواست جامعه قرار گرفته اند تشکیل می دهند. ارزش های اجتماعی لزوماً  از سایر اقسام ارزش(شخصی، فرهنگی و...) متمایز نیستند و شامل تمامی ارزشی می شوند که مردم با آنان  حیات اجتماعی خود را  می گذرانند و اعضای  یک جامعه در برابر  آن به نوعی  وفاق رسیده اند. در معنای محدودتر گاه از ارزش های  اجتماعی تحت  عنوان  ارزش های اخلاقی، فرهنگی یا دینی سخن می رود که یکپارچگی  اجتماعی  را قوام  می بخشد و به گسترش پیوندهای مبتنی بر همبستگی  می انجامد. بدین سان، عدالت، انسان دوستی، دیگر خواهی، مهربانی و... جزو ارزش های اجتماعی شمرده می شوند.(بیرو،1366،ص386) ارزش های دفاع مقدس مثل ایثار، شهادت طلبی، خدا خواهی، خطر پذیری و...هر  چند ارزش های دینی،عقلانی و عاطفی  هستند، اما تبلور وجه  غالب  آنها  از نوع ارزش های اجتماعی است.وقتی از ماهیت اجتماعی  ایثار صحبت  می شود منظور آن است  که این ارزش هم در قلمرو جامعه مطرح می باشد و عده زیادی متکی  و پای بند  به آن  هستند  و هم کارکردهای اجتماعی دارد. وقتی گروه قابل توجهی  شهادت را بر می گزینند این امر در واقع نوعی ایثار جهت حفظ و ثبات  سیستم  اجتماعی و ارزش های جامعه می باشد و نشانگر  دفاع  از آرمان ها و ارزش های اجتماعی  و تعالی بخشیدن  به آنهاست و طبعی است  چنین ارزشی از یک طرف به انسجام و تحکیم جامعه مدد می رساند و از طرف دیگر جایگاه  دارندگان آن ارزش را در نزد جامعه والاتر می سازد. زمانی که تعداد زیادی از جامعه  به واسطه تقید  با ارزش ایثار، قسمت زیادی از دارایی ها  و داشته هایان را  در راه اهداف  و ارزش های مورد  احترام خود صرف می کنندو موجب مب گردند  تا مشکلات و موانع  مختلف فرا روی  همنوعان آنها رفع گردد، در واقع نقش عظیمی در کاهش مشکلات  و موانع  مختلف فرا روی همنوعان آنها رفع می گردد، در واقع نقش عظیمی در کاهش مشکلات  و آسیب های اجتماعی  ایفاء  می کنند، زیرا سیستم رسمی توان آن را ندارد که در مواقع بحرانی  و به ویژه  حوادث بزرگی  همچون وقایع طبیعی،تمام  مشکلات و پش آمده را حل نمایند  و به ناگزیر  نقش و اهمیت  ایثار و از خودگذشتگی  نیروهای مردمی  در اینجا ظاهر می گردد و دخالت فعال آنها  پیامدهای مثبت و سازنده ای  در برگرداندن اوضاع به  شکل عادی بر  جای می گذارد. نکته  مهم دیگر اینکه  در سایه  این ارزش اجتماعی (و برخی  ارزش های دیگر) همبستگی اجتماعی قدرتمندی  بین اعضای جامعه شکل می گیرد که مظهر آن را می توان  به سهولت در دوران انقلاب اسلامی و بویژه  جنگ تحمیلی ایران و عراق نظاره کرد که افراد  در بیشتر اوقات از هیچ کمک  و مساعدتی نسبت به یکدیگر دریغ نمی ورزیدند و حتی با وجود نیازمندی خویش رفع نیاز دیگری را مقدم بر خود وافتخاری  بزرگ می دانستن. ایثار علاوه بر  اینکه ماهیتی  اجتماعی دارد  بالتبع  ماهیت فرهنگی آن  عینیت پذیری آشکارتری دارد. در بحث فرهنگ مشخص گردید که مقوله ارزش یکی از کلیدی ترین عناصر نهفته در بطن و متن فرهنگ به شمار می رود. فرهنگ نظامی  است از نگرش ها  و دانشی  که به طرزی گسترده  در میان مردم مشترک است و از نسلی  به نسل دیگر منتقل می شود.(رونالد؛1373، صص236-235) لذا اثبات اینکه  مقوله ایثار به عنوان یکی  از ارزش های  جامعه و هویت  و ماهیتی  فرهنگی  دارد،  شاید  از مقولات  بدیهی محسوب گردد.
آنچه  که فرهنگی بودن ماهیت ایثار  را با قوت بیشتری به تصویر می کشد نقش  فرهنگ  و دین اسلام در  رواج و نفوذ بیشر این ارزش ها در لایه های  اجتماعی جامعه ایران می باشد.به عبارت دیگر، نمی توان وجود فرهنگ ایثار و  شهادت را  در ایران  بدون توجه  به تاثیر زیاد  دین اسلام تبیین  و تشریح نمود.انکار این امر  در واقع نادیده گرفتن بسیاری  از تحولات و واقعیات  جامعه خواهد بود.
همانگون که نمی توان مرز اجتماع  فرهنگ را به شکل  دقیق  متمایز و تفکیک ساخت، نشان دادن مرز  میان بعد فرهنگی  و جنبه اجتماعی  ایثار نیز به سهولت ممکن نیست. به کلامی  رساتر  باید گفت  که ایثار به  مثابه ارزشی  اجتماعی و فرهنگی  است  که در ساخت و بافت  جامعه ایران  و به تاثیر از فرهنگ ایرانی – اسلامی در ذهنیت  و عنیت گذشته و حال این مرز بوم رگه هایی از آن دیده می شود، گاه نقش پر رنگ  وگاه کم رنگ و حتی  بی رنگ می گردد. می توان مصادیق متعددی از وجود فرهنگ ایثار و شهادت  را در اشکال  اجتماعی و فرهنکی اش در بین ایرانی ها  از گذشته تا کنون  پدیدار و نمودار ساخت:
وقف( سنت دیرینه ای که در آن فرد، مال  یا ملک  شخصی اش را  از مالکیت  خویش خارج می سازد  و در اختیار جامعه  و نهادهای عمومی  قرار می دهد تا مردم به صورت بلاعوض  از منافع آن بهر مند شوند)منشاء پیدایش بسیاری از  مراکز علمی، دارالعلم ها، بیت الحکمه ها، مدارس و کتابخانه ها  بوده است و از این طریق  خدمت بزرگی  به نشر علم و دانش  در جهان کرده است  و در خدمت به بهداشت  و سلامت  جامعه  نیز از  طریق تاسیس  درمانگاه ها، بیمارستان ها، احداث قنات وآب انبار نقش بلسیار موثری داشته است. رسیدگی به نیازمندان و تامین دارو و درمان بیماران، تهیه لباس برای محرومان  جامعه بخش دیگری  از خدمات وقف است. گشت و گذاری کوتاه در قلمرو جغرافیایی ایران نشان می دهد  که هنوز برخی درمانگاه ها، استراحتگاه ها، مساجد و باغ میوه  و موارد مشابه  که وقف گردیده اند،  به چشم می خورند. علاوه بر  این خیرین  مدرسه ساز(بر طبق آمارها) نقش قابل توجهی  در ساخت مدارس به خود اختصاص داده اند که بی شک موجب  تعالی  و ترقی  فرهنگ جامعه  می گردد.
انجمن حمایت از بیماری های کلیوی، بیماران خاص ، انجمن های خیریه  کمک به ایتام و  انجمن های  دواطلبانه دیگر  در زمینه کمک به نیازمندان و بیماران و محرومان  از مواردی است  که در سطح جامعه  به فعالیت می پردازند.
همه این داله اشاره به مدلول هایی دارند. به عبارت دیگر، مصادیق فوق  نماد و نشان  پای بندی مردمان این مرز و بوم  به یک سری ارز ش های خاص اجتماعی و فرهنگی  و از جمله ایثار  و گذشت و فداکاری  است. فعالیت هایی که در واقع  هم ماهیت فرهنگی و هم ماهیت اجتماعی  دارند  و هم پیامدهای مثبت  و سازنده ای در بخش های  گوناگون جامعه بر جای می گذارند.وقتی مصادیق فوق  را در کنار شهادت به عنوان نمود کامل ایثار و همچنین مساعدت های  قابل توجه  مردم به همدیگر در زمان  بروز حوادث  سرپرستی و کودکان یتیم به ویژه در اعیاد خاص  مذهبی در کنار هم قرار می دهیم به وضوح ماهیت فرهنگی  و اجتماعی ایثار  آشکار می گردد و رجوع  به تعریف فرهنگ و همچنین  ارزش های اجتماعی، قوت  بیشتر و افزون تری به این مساله می بخشد.
اهل ایثار از منظر دین
ویژگی آنان  که اهل ایثار  آخرت بر دنیا هستند:
•           اهل خشیت الهی اند«رضی الله عنهم  و رضو  عنه  دلک  لمن  خشی ربه»
•           اهل احسان اند « والذین  اتبعو هم  باحسان  رضی الله عنهم و روض»
•           بنای آنها بر تقوی و جلب رضایت الهی است.«افمن اسس بنیانه علی التقوی من الله  و رضوانه خیر م اسس بنیانه علی شفا جرف هار فانهار به  فی نارجهنم»
•           متوکل علی الله اند. نه  به دنیا، دلهایشان  فقط به یاد خدا  آرام می گیرد«الذین  آمنو  و تطمئن قلوبهم  بذکر الله  تطمئن القلوب»
•           به دنبال دار آخرت و نعمت های باقی هستند، نه مرید حیات  دنیای قلیل  و زودگذر ، «وابتغ فیما اتاک  الله  الدار الاخره».بهترین  نعمت  دنیا را نعمتی  می دانند که با آن آزاد  و توشه  آخرت  خود را فراهم  کنند.دنیا  را معین  آخرت خود قرار می دهند.
•           خرسند و خشنود  به حیات زودگذز دنیا نیستند بلکه« فرحین بما  اتاهم  الله  م فضله...»
•           نه تنها علم آنها  منحصر به خ=حیات دنیانیست، بلکه به خلصت خالصی مجهزند که توجه و تفطن  به چیات آخرت است«انا  اخلصناهم بخالصه ذکری ذکری الدار»
بدیهی است  که آنکه  اوصاف  اخیر در او نباشد  و به عکس  رذایلی همچون:
•           «...رضو بالحیاه الدنیا و اطمانوا بها»
•           «ولم یرد حیاه الدنیا»
•           یعملون ظاهراً من  الحیاه الدنیا»
•           «ذلک  مبلغهم م العلم»
در او  باشد، اهل ایثار و اهل اهتمام  به حیات طیبه  نیست  بلکه صرفاً  به هوای نفس خود  می پردازد و به وعده  الهی سوء الظن دارد،«قد  اهمتهم انفسهم یظنون بالله  غیر الحق». در اهمیت ایثار  همین بس که بسیاری از فضائل اخلاقی  و بلکه  امهات  فضایل اخلاقی  باید  در انسان ایجاد شده باشد تا شخصی بتواند اهل ایثار  شود، کما اینکه  از رذایل  اخلاقی باید  کنار گذاشته شود تا ایثار تحقق پیدا کند.
مطابق نصوص  روایی ما درجه  فضیلت  ایثار بسیار رفیع است. از امیر المومنین  علی (ع)  الگو  و اسوه  ایثار نقل شده است  که فرمودند:
1.         الایثار اعلی المکارم
2.         الایثار اعلی الاحسان
3.         الایثار احسن  الاحسان  و اعلی المراتب الایمان
4.         الایثار  غایه  الاحسان
5.         افضل  السخاء الایثار
اعتقادات و رفتارهای ایثارگرانه
انواع اعتقاداتی  که می تواند  موجب رفتارهای  ایثارگرانه  گردد عبارتند از:
1.         اعتقادات دینی و مذهبی:  دین و مذهب بر پایه  «ایمان»  قرار می گیرد  و ایمان  یعنی اعتقادی که انسان  درستی آن را  به طور قطع  و یقین باور کرده است و آن را مقدس می داند. از اینرو  اعتقادات  مذهبی را  می توان نیرومندترین  عامل  رفتارهای  ایثارگرایانه برشمرد. فداکاری های و جانفشانی هایی که در طول تاریخ  در راه اعتقادات  مذهبی صورت گرفته ، نشان دهنده قدرت  این عامل درونی  در بروز رفتارهای ایثارگرایانه در افراد است.
2.         علایق میهنی:  از عوامل مهم و  محرک  نیرومند  بروز رفتارهای ایثارگرانه  علایق  ملی میهنی است که  نمونه آن در طول  تاریخ بسیار مشاهده  شده است. جنگ ایرانیان با عثمانیان  در چالدران  در پانصد سال  قبل و رشادت های ایرانیان  پس از اشغال بخش هایی از کشور  توسط نیروهای  عراقی  در هشت سال جنگ تحمیلی، نمونه های ایثارگری در قبال  علایق ملی و میهنی است، که البته در هر دو مورد  یاد شده، علایق  مذهبی و شیعی نیز در آن موثر بوده است.
3.         اعتقادات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی :  از عوامل موثر  در رفتارهای  ایثارگرایانه می توان  از اعتقادات  سیاسی، اجتماعی و فرهنگی نام برد، که این باورها هر یک  به گونه ای به گروه اول(اعتقادات دینی) و یا  گروه دوم( اعتقادات و علایق ملی و مذهبی) مربوط  و متصل می شود تا بتواند  موثر  واقع شود  و عده بیشتری را به ایثار  و فداکاری تشویق کند.  از نومنه ای  شاخص اینگونه  اعتقادات  می توان  از مهاتما گاندیو مادر ترزا  نام برد  که با ایثا رو فداکاری  خدمات بزرگی  برای کشورشان  و مردمان انجام دادند  و جامعه  خود را دگرگون ساختند.
4.         ملاحظات انسانی و انگیزه ی کمک به همنوع  : یکی از  علل و عوامل رفتارهای ایثارگرایانه،  ملاحظات انسانی  و انگیزه کمک  به همنوع است  که کودکی دبستانی را وا می دارد  تا با شکست  قلک  کوچکش،مبلغ جمع آوری شده  برای خرید یک اسباب بازی  را به کودک  همسن و سال  خود  که در شهری  دیگر گرفتار  قهر طبیعت  و زلزله ای ویرانگر شده است  کمک نماید.
در جامعه ای که بازخواست جدی برایم  عدم انجام وظیفه  وجود ندارد،  داشتن  وجدان  کاری یک  ایثارگری  بر اساس ملاحظات  انسانی است. بنابراین  برای ایثرگری نباید به دنبال  از خودگذشتگی  و جانفشانی  های  قهرمانانه بود، بلکه  موقعیت  ابراز  آن هر روز و هرساعت   در دسترس ماست.
کارکردهای ایثار
1.         فرض کنید  که شخصی با زهد  و ایثار،  حب دنیا  را مهار کند،  نتیجه چه خواهد شد؟ از آنجا  که: «حب  الدنیا  راس کل خطیئه »، ریشه های لغزش های اخلاقی  را قطع کرده است.
2.         آن را که ایثار می کند قطعاً است، قناعت  نیز به نوبه  خود عزت  نفس می آورد. امام  صادق (ع ) در اصول کافی می فرماید:« خداوندا همه امور  مومن  را به خودش واگذار کرده است، ولی به او اجازه  نداده است که خودش را خوار و ذلیل گرداند.»
3.         آن که اهل ایثار است قطعاً  اهل حرص نیست. حرص، نیاز کاذب است. عمده  معصیت ها ناشی از  حرص و نیاز کاذب  است  تا نیازهای واقعی؛ باایثار  زمینه های حرص از میان برود.
4.         ایثار محبت می آفریند و محبت و همدلی  مایه وحدت و وفاق است
5.         ایثار متوقف  بر از بین بردن  روحیه  مال و ترس جان است.
6.         ایثار، کوثر و خیر کثیر است و زمینه های تکاثر و تمرکز  ثروت  و سرمایه  داری غیر مولد را کاهش می دهد  و از فقر می کاهد.
7.         لازمه ایثار  تقویت روحیه صبر و پایداری و مقاومت است.
خلاصه  و عصاره اوامر در عدل  و احسان است.«ان الله یامرکم بالعدل و الاحسان و ایتاء ذی القربی». از یکسو، ایثار بالاترین  مراتب احسان  است و از سوی دیگر ایثار بهترین  زمینه های روحی، عاطفی و همدردی  و همدلی  را برای اقامه  عدل و مقابله  با ظلم  فراهم  می نماید.(خاموشی،1383)
شاخص های  فرهنگ ایثار و شهادت
همانطور  که ملاحظه  نموده اید  تعاریف متعددی در زمینه فرهنگ ایثار و شهادت  آورده شده است و شاخص های  مختلفی  نیز در این زمینه بیان  گردیده است.در جدول  زیر مولفه ای اصلی  این فرهنگ همراه  با  شاخص های آن رائه  شده است.
همانطور که در جدول  فوق مشاهده می شود اصل بنیادین  این تحقیق ایثار و شهادت است. بدین منظور پس از مطالعه و بررسی تحقیقات  مختلفی  که در حوزه  ایثار و شهادت  نگاشته شده بود مولفه های فرهنگ  ایثار وشهادت استخراج گردید. همچنین  شاخص های  هر یک  از مولفه های  فرهنگ  ایثار و شهادت  ذکر  گردید تا  امکان  سنجش سطح  ترویج  این فرهنگ در جامعه  و سازمان  فراهم گردد. برخی  از شاخص های مورد توجه  در فرهنگ  ایثار و شهادت  عبارتند از :
•           ایمان به خدا
•           توکل به خدا
•           محاسبه  نفس
•           ترجیح  و منافع نظام  بر منافع شخصی
•           خدمت گذاری
•           مردم داری
•           استقامت در راه رسیدن به هدف
•           ذلت گریزی
•           نترسیدن از مرگ
•           ساده زیستی
•           انصاف
•           خطر پذیری
•           انتقاد  پذیری
•           عدم دنیا پرستی

امورشاهد وایثارگران دانشکده علوم پزشگی تربت جام