آموزش بهداشت

آموزش بهداشت اولین جزء از اجزای مراقبتهای بهداشتی اولیه می باشد. قصد و هدف آموزش بهداشت این است که به مردم کمک شود تا مشکلات بهداشتی خودشان را بشناسند ، برای مشکلات راه حل پیدا کنند و با بکار بستن راه حل ها مشکلاتشان را خود حل کنند زیرا تا زمانی که مردم خود در رفع مشکلات مشارکت نکنند نمی توان در برنامه های بهداشتی موفق گردید.

همانطور که اطلاع دارید آموزش بهداشت نه تنها یک وظیفه ، بلکه مهمترین وظیفه هر کارمند بهداشتی است و برای هر کارمند بهداشتی مهم است که بداند چرا آموزش بهداشت جنبه مهم و ارزشمندی از کارش می باشد.

ابتدا به این دلیل که همچنان مردم برای رای دادن و حمایت از قانون دارای حقوقی هستند . کسب دانش بهداشتی نیز حق اساسی و انسانی آنها می باشد . لذا ما بعنوان کارمندان بهداشتی موظف به ارائه دانش بهداشتی به مردم می باشیم که این امر بخشی اساسی از آموزش بهداشت است زیرا با آموزش بهداشت می توان نیازهای نامحسوس مردم را به محسوس و نیازهای محسوس را به صورت تقاضایی با زمینه های اجتماعی ، سیاسی و فرهنگی تبدیل نمود پس باید اذهان مردم را در مورد مشکلات بهداشتی شایع کشور و جامعه و مناسب ترین روشهای پیشگیری و کنترل آنها روشن نمود و نیز درباره رفتارهای مختلف و نتایج هر کدام به آنان آگاهی داد به نحوی که مردم بتوانند آگاهانه راه چگونه زیستن را انتخاب کرده و مسئولیت عواقب رفتار خویش را به عهده بگیرند.

بنابراین می باید مردم را به دانش و مهارتهای بهداشتی مورد لزوم مجهز نمود. زیرا دانش قدرت است و بدون دانش بهداشتی افراد قدرت لازم برای تغییر دادن سلامتی خود را ندارند . حال با توجه به نکاتی که درباره اهمیت آموزش بهداشت گفته شد و تاکید براینکه آموزش بهداشت وظیفه تمامی کارکنان بهداشتی می باشد لازم است مطالبی درباره آموزش بهداشت فرا بگیریم تا بتوانیم با بکارگیری آن آموزش دهنده خوبی باشیم.

تعاریف آموزش بهداشت

آموزش بهداشت یکی از عوامل موثر جهت تغییر و اصلاح عادات و رفتارهای فردی و اجتماعی و به عبارت دیگر ارتقاء روش زندگی فردی در رابطه با سلامتی اوست . آموزش بهداشت در ساده ترین تعریف عبارت است از: (آموزشی که منجر به ارتقاء رفتار بهداشتی فرد شود)

نکته مهم را در این تعریف تغییر رفتار تشکیل می دهد نه افزایش اطلاعات و آگاهی اگر چه آموزش بهداشت اکثرا با ارائه اطلاعات بهداشتی آغاز می شود اما موفقیت آموزش بهداشت زمانی است که بتواند رفتاری مناسب با سلامت فرد و جامعه را جایگزین رفتار غلط غیر بهداشتی نماید.

بنابراین جنبه رفتار در آموزش بهداشت از اهمیت قابل ملاحظه ای برخوردار است و بدون تامین رفتار بهداشتی مناسب ، آموزش بهداشت کامل نخواهد شد و باید براساس رویکرد جدید آموزش بهداشت این حقیقت را درک کرد که هر جامعه دارای عقل جمعی است و مردم در تشخیص و حل مشکلاتشان توانایی و تفکر و اقدام سازنده دارند و آموزش بهداشت باید به جای مداخله تاکید خود را بردرگیر کردن جامعه در حل مشکلات بهداشتی خویش بگذارد.

یکی از مشهورترین و درعین حال قدیمی ترین تعاریف آموزش بهداشت توسط وود (Wood) محقق معروف آموزش بهداشت در سال 1922 ارائه شده است که عبارت است از :

( مجمومعه تجربیاتی که بر عادتها ، گرایشها (طرز تلقی ها) و دانشهای مرتبط با بهداشت فردی ، اجتماعی یا نژادی موثر واقع می شود) .

تعریف آموزش بهداشت از نظر سازمان جهانی بهداشت (WHO) عبارت است از :

( تشویق و ترغیب مردم برای قبول و نگهداری رفتار و اعمالی که برای ادامه زندگی سالم ضروری است و نیز به کار بردن عقل و منطق سلیم برای استفاده صحیح از خدمات بهداشتی که در دسترس آنان قرار دارد) .

اهداف آموزش بهداشت

هدف آموزش بهداشت این است که به مردم کمک شود تا از پیدایش نارسائیهای بهداشتی جلوگیری نمایند، وضع و موقعیت خود را در بهترین سطح ممکن حفظ کنند و در جهت بهبود تندرستی خویش ، اعضاء خانواده و اجتماع خود فعالیت نمایند.

سازمان جهانی بهداشت (هدفهای آموزش بهداشت) را به شرح زیر بیان می نماید:

1- قرار دادن سلامتی به عنوان یک ارزش اجتماعی و اطمینان از اینکه جامعه تندرستی را به عنوان یک چیز با ارزش بپذیرد.

2- مجهز کردن افراد به دانش ها و مهارتهای لازم و نفوذ در گرایشهای آنان به نحوی که بتوانند مسائل بهداشتی خویش را حل نمایند.

3- فراهم آوردن شرایط لازم جهت رشد خدمات بهداشتی و تشویق و ترغیب مردم به استفاده صحیح و توام با عقل سلیم از خدمات بهداشتی موجود.

اصول آموزش بهداشت

قبل از اجرای هر برنامه آموزشی باید اصول آن را شناخت . مهمترین اصولی که در اجرای یک برنامه آموزشی باید مورد توجه قرار گیرد عبارتند از :

1- ایجاد علاقه در مردم : این یک اصل روان شناختی است که مردم دوست ندارند به سخنانی که مورد علاقه آنها نیست گوش دهند. هنر آموزش دهنده این است که نیازهای واقعی مردم را از بین نیازهایی که خود مردم احساس می کنند(نیازهای ملموس) پیدا کند. تا دیدگاه مشترکی بین آموزش دهنده و مردم بوجود آمده و به شنیدن حرفهای او علاقمند شوند.

2- مشارکت: مشارکت واژه کلیدی در آموزش بهداشت است با مشارکت مردم ، آموختن ، فعال صورت می گیرد. با بحث و تبادل نظر و مشورت و طرح سوال و درگیر کردن مردم ، احتمال بیشتری وجود دارد که به قبول و پذیرش افراد جامعه منجر شود . در آموزش بهداشت مردم همراه با کارکنان بهداشتی در تصمیم گیری و برنامه ریزی و اجرای برنامه های بهداشتی باید مشارکت فعال داشته باشند.

3- ازدانسته به نادانسته: در آموزش صحبت را باید از آنجایی آغاز کرد که مردم می دانند و سپس بسوی آگاهی دادن تازه پیش رفت باید از گفتن مطالبی که تضاد با فرهنگ مردم است پرهیز کرد چون مردم پذیرای حرفهای شما نخواهند شد . برای آموزش ، اطلاعات موجود مردم را بعنوان آویزی بکار گرفته ودانش هایی تازه را به آن می آویزیم.

4- بیان مطالب به صورت ساده و قابل درک: ابتدا باید گروه مخاطب را از نظر سطح سواد و معلومات شناخت. مثلا پزشک از بیمار دیابتی بخواهد از مصرف مواد نشاسته ای پرهیز کند در حالی که ، مریض مواد نشاسته ای را نمی شناسد.

5- تقویت و تکرار مطالب : گروه اندک از مردم می توانند همه اطلاعات جدید را دریک جلسه آموزشی بیاموزند ولی تکرار مطالب مهم با فاصله های معین در بین صحبت ها بسیار سودمند است و به شناخت و تقویت آن در فراگیر کمک می کند.

6-    آموزش توام با عمل : آموزش توام با کار عملی فراگیری را بیشتر می کند.

ضرب المثل معروف چینی می گوید : چون می شنوم از یاد می برم و چون می بینم به یاد می آورم ولی اگر عمل کنم یاد می گیرم . در آموزش استفاده از وسایل کمک آموزشی می تواند به کار عملی کمک کند مانند نحوه مسواک زدن با ماکت دندان و یا تهیه مایع درمانی خوراکی با استفاده از بسته ORS و سایر و سایلی که در مراکز و خانه های بهداشت موجود است .

7-   برقراری یک ارتباط صمیمی و دوستانه : با مردم بعنوان یک دوست واقعی برخورد کنیم.

تحقیقات نشان داده است روابط دوستانه با مخاطبین مهمتر از تخصص فنی آموزشگر است . آموزشگر باید با مهربانی و همدلی جلسه آموزشی را برگزار کند.

8- کمک گرفتن از رهبران جامعه: از طریق افراد مورد احترام جامعه ومعتمدین محل بهتر می توان مطالب آموزشی را به دیگران آموخت . اگر ابتدا رهبران جامعه نسبت به یک برنامه بهداشتی توجیه شوند، ضمن پذیرش آن برنامه در انتقال آن به مردم نیز مساعدت و همکاری خواهند نمود.

9-  ایجاد انگیزه : در هر فردی اساسا نیاز به آموختن و دانستن وجود دارد و برانگیختن این نیاز را انگیزه گویند . در آموزش بهداشت ایجاد انگیزه یک عامل مهم است . یعنی نیاز به ایجاد محرک نخستین گام برای آموختن است.

 

علاوه بر اصول فوق در اجرای یک برنامه آموزشی نکاتی وجود دارد که باید مورد توجه قرار داد. این نکات عبارتند از :

 ·       افرادی را که می خواهیم برای آنان برنامه آموزشی اجرا کنیم قبلا مشخص شده باشند.

·       محل اجرای برنامه آموزشی و زمان آن به انتخاب و میل آموزش گیرندکان باشد .

·   به مراحل ارائه آموزش که شامل مقدمه بیان مطلب آموزشی ، جمع بندی و خلاصه و نتیجه گیری می باشد توجه کنید.

·       موضوع آموزشی را که می خواهیم اجرا کنیم متناسب با نیاز آموزش گیرندگان باشد .

·   برای تمرکز حواس مخاطبین جلسه آموزشی را با طرح سوال که جواب آن در بین صحبت های شما داده می شود شروع کنید.

·   به منظور بررسی میزان فراگیری مردم قبل و بعد از اجرای برنامه آموزشی یک ارزشیابی با طرح سوال بصورت شفاهی و یا کتبی معمل آورید.

·       در هنگام آموزش با حرکات دست، سر، چشم، تغییر در تن صدا و غیره توجه فراگیران را جلب کنید.

وسایل کمک آموزشی

اهمیت استفاده از وسایل کمک آموزشی :

اگر بنا باشد اطلاعات فقط از طریق سخنرانی به شنوندگان برسد تنها 20% از مطالب در خاطر آنها باقی می ماند. هر تلاشی که موجب شود، آموزش گیرنده علاوه بر شنیدن مطلب (حس شنوایی) از سایر حواس پنجگانه خود نیز برای یادگیری استفاده کند می توان کیفیت آموزش و یادگیری را بالا برد.

-        باشنیدن تنها 20% از آموخته ها در خاطر می ماند.

-        با شنیدن و دیدن 40% از آموخته ها در خاطر می ماند.

-        با شنیدن و دیدن و سپس عمل کردن 80% از آموخته ها در خاطر می ماند.

پس با استفاده از وسایل کمک آموزشی میتوان علاوه برشنیدن ، حسهای دیگری مثل بینایی و گاهی لامسه را نیز درگیرنمود ومنجر به افزایش یادگیری در گروه آموزش گیرنده شد.

روشهای اجرای برنامه آموزشی

فعالیتهای آموزش بهداشت تقریبا در همه موارد با افراد مختلف و گروهها و اجتماعات مختلف انسانی که ممکن است دارای ویژگیهای بکلی متفاوتی باشند در ارتباط است . در این راستا آموزش بهداشت به طرق مختلف به آموزش افراد می پردازد یکی از این روشها آموزش فردی است که در هنگام مشاوره در حین انجام مراقبت بهداشتی ، معاینه بیماران ، هنگام بازدید و نظارت از منازل و مغازه ها بین آموزش دهنده و آموزش گیرنده به انتقال اطلاعات بهداشتی می پردازد.

این روش با توجه به اینکه امکان ارتباط رو در رو و برخورداری از عکس العمل مستقیم مخاطب و نیز فرصت کافی برای پرسش و پاسخ و در نتیجه درک کامل مطلب آموزشی را به وجود می آورد یکی از روشهای موثر برنامه های آموزشی است.

ولی از آنجا ئیکه نیروهای بهداشتی محدود و افراد نیازمند آموزش زیاد می باشند لذا در آموزش بهداشت از روش آموزش گروهی نیز می توان استفاده کرد در واقع کار با گروهها از جمله فعالیتهای اساسی آموزش بهداشت به شمار می رود واقعیت این است که وقتی مردم به منظور هماهنگی و تشخیص ، تعیین و حل مسائل ، دور هم جمع می شوند ، دارای منابع زیادتری می گردند. کاری که به تنهایی از عهده افراد برنمی آید گروه قادر به انجامش می باشد.

گروه می تواند اعضاء را در اجرای رفتار بهداشتی حمایت کند و آنان را قادر سازد تا از همدیگر بیاموزند از تعاریف چنین نتیجه می شود که گروه حداقل تجمع دو نفر یا بیشتر است البته حداکثر تعدادی که در گروه می توانند به نحو سود بخش برای اتخاذ تصمیم به مذاکره بپردازند باید در حدی باشند که مزاحم یا مانع ارتباط رو در رو و زمانی با یکدیگر نگردند و این حداکثر می تواند 12 تا15 نفر باشد.

بنابراین استفاده از روش گروهی برای آموزش افراد به دلیل امتیازات زیر توصیه می شود

   الف- گروه باعث حمایت و تشویق رفتار افراد در زمینه فعالیتهای اعتلای سلامتی ایشان می شود.

ب- تبادل تجارب ومهارتها را ممکن می سازد.

ج- افراد منابع خود را در میان گذاشته و مورد بهره برداری قرار می دهند.

د- افراد با آگاهی از نیاز های همدیگر در صدد رفع آن بر می آیند.

و درنهایت چون حل بعضی از مشکلات به صورت فردی کاری مشکل است گروه از نظر آموزش بهداشت اهمیت پیدا می کند .

 فنون آموزشی

انواع فنون آموزشی مورد استفاده در برنامه های آموزشی عبارتند از :

1-     سخنرانی

2-     بحث گروهی

3-     نمایش عملی

4-     ایفای نقش

5-     بازدید از محدوده

6-      بررسی نمونه

7-     حل مسئله

8-     داستان آموزشی

در ذیل در خصوص تعدادی از فنون آموزشی که بیشترین کاربرد را دارند توضیحاتی داده می شود.

1- سخنرانی : سخنرانی گاه به اشتباه تنها راه تدریس تلقی می شود . در حالی که به دلیل مشارکت نداشتن شنونده معمولا یادگیری چندان پایدار نیست . برای اینکه از یک طرفه بودن ارتباط که از معایب سخنرانی است کم کنیم لازم است به نکات زیر توجه کنیم :

1-   سخنرانی را جهت گروههای کوچک ترتیب دهید .

2-   مخاطبین را دربحث به همکاری و مشارکت تشویق کنید.

3- عنوان سخنرانی را ساده وقابل درک انتخاب کنید مثلا نگوئید می خواهیم در مورد تغذیه صحبت کنیم چون عنوان گنگی است می توانید بگویید تغذیه کودک با شیر مادر یا غذاهای دوران بارداری و .....

4- برای موثرتر شدن سخنرانی بهتر است سخنرانی با استفاده از سایر روش ها مثل نشان دادن پوستر و عکس ترکیب شود.

5- برای بهتر شدن سخنرانی اول آن را بنویسید و اگر نمی خواهید از روی نوشته بخوانید نکات مهم را روی یک تکه کاغذ یادداشت کنید تا یادتان نرود.

6-    قبل از اجرای سخنرانی اصلی چند بار آن را تمرین کنید.

7- زمانی را انتخاب کنید که مردم کار یا مشکلی نداشته باشند و مدت سخنرانی هم از 15 تا 20 دقیقه بیشتر نباشد.

15 دقیقه را هم به سوال و جواب اختصاص بدهید. سوال و جواب آخر یک سخنرانی بسیار مهم است و شما را متوجه می کند که آموزش شما تاچه حد مفید بوده است.

   2-  بحث گروهی : یکی از مهمترین روشهای آموزشی است که به آموزش گیرندگان فرصت مساوی داده می شود تا عقاید خود را آزادانه مطرح واظهار نظر کنند و با جمع بندی نظرات فراگیران و تکمیل آن توسط آموزش دهنده به پایان می رسد.

تشکیل شورای بهداشت نمونه ای از بحث گروهی در روستا است.

3-  نمایش عملی : این روش آموزشی برای آموزش یک تکنیک جدید یا نحوه کار یا یک وسیله جدید کاربرد دارد که توسط آموزش گیرنده و زیر نظر راهنما انجام می شود مانند تهیه غذای کمکی توسط مادر زیر نظر مربی آموزشی .

4- ایفای نقش یا نقش بازی : روشی است که در آن شرکت کنند گان خود را به جای افراد دیگر قرار می دهند و سعی می کنند موقعیتی نزدیک به واقعیت ایجاد کنند هم شرکت کنندگان و هم بینندگان می دانند که این کار نمایش یا تاتر نیست بلکه هدف از پیش تعیین شده انجام می شود . استفاده از این روش فقط برای ایفا کنندگان آموزنده نیست بلکه بینندگان هم در حال یادگیری و کسب اطلاعات خواهند بود مشروط به آنکه از ابتدا بطور فعال در کار دخالت داده شوند. طول مدت ایفای نقش نباید از 20 دقیقه بیشتر باشد . باید توجه داشت که بحث بعد از ایفای نقش بسیار مهم است که باید به خوبی به ان پرداخته شود.

 

*بطور کلی در هنگام استفاده از روشهای آموزشی باید 3 نکته اصلی مد نظر باشد:

1- چه وقت مردم را پیدا کنیم ؟ (زمان مناسب آموزش)

2- کجا مردم را پیدا کنیم ؟ (مکان مناسب آموزش)

3- چگونه مردم را درگیر نمائیم ؟ (مشارکت دادن مردم)

با در نظر گرفتن 3 بند فوق می توان مخاطب را به نحو مطلوبی در جریان فرایند آموزش قرار داد.